Kerstmis met kussen

Nog eventjes en we geven ons weer massaal over aan allerlei heidense rituelen. We versieren onze huizen met kerstbomen, hulst, klimop en maretak en zodra het gaat schemeren gaan de kaarsjes aan. Onze behoefte om licht te brengen in de duisternis is zelfs zo groot, dat ook de tuin er niet meer aan ontkomt. Een avondwandeling voert ons van het ene verlichte hert naar het andere, om nog maar te zwijgen over al het vrolijks dat mensen voor het raam laten branden. Onze Germaanse voorouders deden niet anders: op hun midwinterfeesten brandden ze grote vuren om het duister te verdrijven en de zon over te halen weer terug te komen. Ze haalden sparren en andere groenblijvende planten in huis als symbolen van het eeuwige leven, het leven dat weer terug zal keren op aarde. Het krachtigste symbool hiervoor is wel de maretak, of in het Engels, mistletoe.

De maretak is een halfparasiet die groeit op bomen met een zachte bast, zoals populier, wilg, linde en fruitbomen. Heel zelden groeien ze ook op eiken. Met speciale zuigwortels boort de plant zich een weg naar de sapstroom van zijn gastheer. Omdat de maretak ook over bladgroen beschikt, maakt hij een gedeelte van zijn voedingsstoffen zelf aan. Bij ons komt de maretak alleen voor in het zuiden van Limburg. Het is een bolvormig struikje met lichtgroene, leerachtige blaadjes, die ook ’s winters aan de plant blijven. Maretak groeit heel langzaam. Hij kan ongeveer zeventig jaar oud worden en heeft dan een omvang bereikt van ongeveer een meter. In het voorjaar bloeit hij met onopvallende groengele bloemetjes. De witte doorschijnende bessen rijpen in de winter en bevatten een zeer kleverige substantie, die werkt als antivries. Aan de bessen heeft de plant zijn Latijnse naam te danken: Viscum album. Viscum komt van viscidus of viscosus, wat ‘kleverig’ betekent en album is ‘wit’. Vroeger gebruikte men de bessen om een soort lijm mee te maken die gebruikt werd om vogels te vangen. Daar komt zijn andere Nederlandse naam vandaan: vogellijm. Lang werd gedacht dat de zaden alleen konden ontkiemen als een vogel ze had opgegeten en weer had uitgepoept. Dat is niet waar, maar vogels zorgen wel degelijk voor de verspreiding van de maretak. Vooral lijsters zijn gek op de bessen. Omdat de bessen zo kleverig zijn, blijven de pitjes vaak aan de snavels van de vogels plakken. Ze proberen die zaden weer kwijt te raken door met hun snavel langs takken te wrijven: zo komen de pitten in scheurtjes in de bast terecht waar ze vervolgens kunnen ontkiemen.

Heksenplant column_kerstmis_kus
De maretak sprak zeer tot de verbeelding van de Kelten en Germanen. In het najaar, als alle planten afsterven en de bomen hun blad laten vallen, komt juist die frisgroene maretak te voorschijn. Geen wonder dat de maretak van oudsher verbonden is met allerlei symboliek rond wedergeboorte, levenskracht, de overwinning van het leven op de dood, en vruchtbaarheid. Nog sterker was deze symboliek als de maretak gevonden werd op een eik, een heilige boom bij de Kelten. We kennen allemaal de plaatjes in Asterix, van de druïde Panoramix die met zijn gouden snoeimes een maretak afsnijdt. Een verslag van een dergelijk ritueel kunnen we lezen in de encyclopedie van Plinius de Oudere (23-79 na Chr.). De maretak werd opgevangen in een wit laken, want als hij de grond zou raken zou hij zijn magische krachten verliezen. Om dezelfde reden mag hij ook niet in aanraking komen met ijzer, vandaar de gouden sikkel. In magie en volksgeloof speelt de maretak een grote rol. Hij werd beschouwd als een duivels- en heksenplant, maar werd ook gebruikt om heksen en boze geesten te verjagen. Dit geloof vinden we ook terug in de naam van de plant: een mare is een soort boosaardige elf. Men dacht dat de maretak groeide op de plek waar een mare in een boom had gezeten. Ook ons woord ‘nachtmerrie’ komt hiervandaan. Verder zou hij brand en bliksem afweren, goed zijn voor allerlei kwalen, met name vallende ziekte, en speelde een rol in vruchtbaarheidsrituelen. Hier komt waarschijnlijk de Engelse gewoonte van het zoenen onder de mistletoe vandaan. Volgens het gebruik plukt de man na elke kus een bes van de maretak. Als de bessen op zijn, mag er niet meer gezoend worden. Het is dus zaak het huis goed vol te hangen met mistletoe en dan… prettige kerstdagen!